Tiêu đề bài báo: Lũ lụt miền Trung: Nhìn từ góc độ địa hình, thủy văn và những sai lầm trong quy hoạch
Tác giả: KTS. Hà Nhật Tân
Chuyên gia tư vấn quy hoạch, thành viên biên soạn chương trình đào tạo Kiến trúc sư.
Tóm tắt: Bài viết phân tích nguyên nhân sâu xa của trận lũ lịch sử tại miền Trung từ góc nhìn chuyên môn về địa hình, khí tượng thủy văn và quy hoạch. Tác giả chỉ ra những lỗ hổng kiến thức cơ bản trong các tranh luận trên mạng xã hội và nhấn mạnh sai lầm hệ thống trong công tác quy hoạch, đặc biệt là việc phát triển thủy điện trên địa hình đặc thù của dải đất miền Trung.
Trong những ngày qua, cộng đồng mạng xôn xao bàn luận về vai trò của các hồ thủy điện trong trận lũ lụt lịch sử ở miền Trung. Tuy nhiên, nhiều ý kiến chỉ tập trung vào hiện tượng (ngọn), mà bỏ qua các nguyên nhân nền tảng (gốc). Bài viết này nhằm làm rõ một số vấn đề gốc rễ về mặt khoa học, đồng thời chỉnh lại những nhận định chưa chính xác đang lan truyền.
1. Gốc rễ đầu tiên: Đặc thù địa hình – khí hậu và sự thiếu hụt kiến thức nền tảng trong quy hoạch
Nguyên nhân căn cơ nằm ở chính đặc điểm tự nhiên khắc nghiệt của miền Trung: địa hình dốc lớn, với dãy Trường Sơn ở phía Tây có sườn Đông đón trọn lượng mưa từ biển Đông. Yếu tố then chốt không chỉ là lượng mưa, mà là diện tích bề mặt hứng nước. Cùng một lượng mưa, nhưng trên bề mặt dốc, diện tích thực tế tiếp nhận hạt mưa có thể lớn hơn rất nhiều lần so với diện tích mặt bằng (tính theo lượng giác cơ bản). Địa hình càng dốc, diện tích hứng nước càng lớn, trong khi diện tích tích tụ và tiêu thoát ở hạ du lại càng hẹp.
Hơn nữa, các số liệu đo mưa (vũ lượng kế) thường chỉ chính xác khi mưa rơi thẳng đứng. Trong điều kiện gió mạnh, hạt mưa bị bạt ngang, khiến số liệu này có thể không phản ánh đúng lượng nước thực tế đổ vào sườn núi. Tranh cãi chỉ dựa trên số liệu mưa mà bỏ qua yếu tố gió và độ dốc địa hình là phiến diện.
Đáng nói, kiến thức khí tượng học – hệ thống môn khoa học quan trọng này – lại gần như vắng bóng trong chương trình đào tạo Kiến trúc sư và Quy hoạch đô thị ở nước ta trong một thời gian dài. Sự thiếu hụt này dẫn đến những đánh giá cảm tính, thiếu cơ sở về tác động của khí hậu thủy văn lên quy hoạch vùng và đô thị, và là một phần nguyên nhân của những sai lầm quy hoạch hiện nay.
2. Hiểu sai về cơ chế tiêu năng và năng lượng dòng chảy
Một luận điểm phổ biến cho rằng nước từ đập thủy điện xả ra đã được các công trình tiêu năng triệt tiêu hết năng lượng, nên không nguy hiểm. Đây là quan niệm sai lầm nghiêm trọng.
Công trình tiêu năng ở chân đập có chức năng chính là bảo vệ kết cấu công trình khỏi bị xói lở, tựa như việc kê gạch dưới máng xối để bảo vệ nền đất. Nó không thể triệt tiêu hoàn toàn động năng khổng lồ của một khối nước hàng chục nghìn m³/giây. Phần lớn thế năng của nước trong hồ chứa sẽ chuyển hóa thành động năng khi xả qua đập.
Cần phân biệt giữa “chảy rối” (dòng chảy hỗn loạn, cuộn xoáy, thường thấy ở khu vực bọt trắng) và “chảy tầng” (dòng chảy ổn định, êm hơn bên ngoài). Chính dòng chảy tầng mới là nơi tập trung phần lớn khối lượng và năng lượng của toàn dòng chảy. Sức mạnh của nó là khủng khiếp, có khả năng phá hủy mọi thứ trên đường đi. Việc nhìn thấy mặt nước phía dưới đập có vẻ “êm ả” rồi kết luận năng lượng đã hết là một ngộ nhận nguy hiểm, thể hiện sự thiếu hiểu biết về cơ học chất lỏng – một môn học nền tảng của ngành thủy lợi.
3. Ngộ nhận về cân bằng lượng nước và sự khác biệt chết người về lưu lượng
Có ý kiến cho rằng lượng nước xả ra bằng lượng nước về hồ, nên không ảnh hưởng gì thêm. Đây là lập luận nguy hiểm, bỏ qua yếu tố then chốt: lưu lượng.
Việc so sánh này giống như so sánh việc nhiều vòi nước nhỏ chảy rỉ rả vào một bồn chứa cao, với việc mở một van lớn ở đáy bồn xả ồ ạt ra ngoài. Dù tổng lượng nước có thể cân bằng, nhưng lưu lượng tại cửa xả đáy hồ (có thể lên tới hàng chục nghìn m³/giây) là cực kỳ khủng khiếp, có sức tàn phá tức thì đối với hạ du, hoàn toàn khác với lưu lượng nhỏ, phân tán từ các con suối chảy vào hồ.
Trong quy hoạch hiện đại, có một phương pháp quan trọng là “mapping” (lập bản đồ lớp), trong đó có lớp bản đồ về “lưu vực và diễn biến lũ”. Lớp bản đồ này cung cấp dữ liệu về mực nước, đỉnh lũ, và đặc biệt là lưu lượng theo các kịch bản khác nhau. Tiếc rằng, phương pháp khoa học này dường như chưa được áp dụng một cách hệ thống và bài bản trong quy hoạch phát triển ở nước ta.
Kết luận và kiến nghị
Trận lụt kinh hoàng vừa qua là hệ quả của một chuỗi nguyên nhân:
- Nguyên nhân sâu xa: Công tác quy hoạch vĩ mô thiếu sự am hiểu thấu đáo về đặc thù khí hậu thủy văn, địa hình miền Trung. Với đặc điểm đồng bằng nhỏ hẹp, sườn đông đón mưa lớn, việc lũ lụt là nguy cơ thường trực. Chính sách phát triển thủy điện ồ ạt tại đây, về bản chất, là một sai lầm chiến lược.
- Nguyên nhân trực tiếp: Các dự án thủy điện nhỏ (thủy điện “cóc”) được xây dựng không có chức năng điều tiết lũ thực sự, nhưng lại được “nói quá” trong khả năng này để được phê duyệt. Trên địa hình này, việc “điều tiết” lũ của chúng là bất khả thi và dễ trở thành tác nhân làm trầm trọng thêm tình hình khi vận hành theo lợi ích cục bộ.
- Nguyên nhân thúc đẩy: Lợi ích kinh tế nhóm đã dẫn đến sự vận hành tùy tiện (tích nước tối đa khi có lợi, xả lũ cấp tập khi nguy cập), bất chấp cảnh báo và quy trình an toàn.
Để giảm thiểu thảm họa trong tương lai, cần một tầm nhìn dài hạn và dũng khí chính trị để:
- Xem xét lại một cách căn bản quy hoạch phát triển thủy điện tại miền Trung, ưu tiên bảo vệ an toàn cho cộng đồng hạ du.
- Đưa các môn khoa học cơ bản về khí tượng thủy văn, địa hình vào chương trình đào tạo bắt buộc cho các nhà quy hoạch, kiến trúc sư.
- Áp dụng các phương pháp quy hoạch hiện đại, dựa trên cơ sở dữ liệu khoa học và phân tích đa lớp (như phương pháp mapping), thay vì quy hoạch theo cảm tính hoặc lợi ích ngắn hạn.
Nếu không giải quyết được những vấn đề gốc rễ này, mọi nỗ lực khắc phục hậu quả chỉ là tạm thời, và những trận lũ lịch sử có thể chỉ mới là bước khởi đầu. Thiên nhiên đang gióng lên hồi chuông cảnh tỉnh nghiêm khắc về cách chúng ta đối xử với đất đai và tài nguyên.
Lời nhắn nhủ đến cộng đồng mạng
Trước những vấn đề phức tạp liên ngành như thiên tai, thủy điện, nếu không có kiến thức chuyên sâu, cần thận trọng trong phát ngôn. Những ý kiến cảm tính, thiếu cơ sở có thể vô tình trở thành công cụ cho các luận điệu xuyên tạc hoặc che giấu sai phạm. Trong thời đại bùng nổ thông tin, tri thức chuyên môn sâu rộng và tư duy hệ thống là vô cùng cần thiết để có những tranh luận nghiêm túc, xây dựng và bảo vệ lẽ phải.
Bài viết thể hiện quan điểm cá nhân của tác giả, dựa trên kinh nghiệm và nghiên cứu chuyên môn.
Nguồn bài viết gốc: https://www.facebook.com/share/p/1D4RUBuZ29/
