Dịch từ chương “Putting Plants First” – Sách Plant-Driven Design
Mở đầu
CUỐN SÁCH NÀY TIẾP CẬN thiết kế vườn từ một góc nhìn đặt thực vật, thiên nhiên và nghệ thuật làm vườn ngang hàng với nghệ thuật và kiến trúc. Quan điểm như vậy bắt nguồn từ niềm tin rằng trước hết và trên hết, một khu vườn là nơi để trồng trọt, hòa mình và trải nghiệm cây cỏ. Một khu vườn lôi cuốn các giác quan bằng vẻ đẹp; nó cũng nuôi dưỡng sự say mê của con người với thế giới xanh. Một cảnh quan không cho phép thực vật làm được điều này khó có thể được gọi là một khu vườn.
Cảm nhận của chúng ta về thực vật – ý thức về sự hiện diện của chúng trong một khu vườn – phản ánh phản ứng của chúng ta trước cá tính bẩm sinh của chúng và cả bối cảnh, vị trí, cùng khả năng đa dạng của chúng trong việc chạm đến chúng ta bằng cách gợi nhớ về những trải nghiệm và liên tưởng trong quá khứ. Những khu vườn vừa là những công trình cảm xúc, vừa là những tác phẩm thẩm mỹ. Một nụ nghệ tây nhỏ bé mới nhú, hương thơm bí ẩn của hoa osmanthus ngọt ngào tỏa ra từ những bông hoa ẩn mình vào không khí đêm, hay sự mong đợi những đóa hoa xuân chưa kịp nở có thể tác động mạnh mẽ đến trải nghiệm của chúng ta không kém gì bóng râm của một cây sồi trưởng thành. Ở gần và giữa những cây cỏ khiến chúng ta xúc động, bởi khi có chúng hiện diện, chúng ta giữ được điều kỳ diệu và vẻ đẹp của thiên nhiên ngay trong tầm tay. Chính sự kết nối với thế giới sinh trưởng này thôi thúc hầu hết chúng ta tạo dựng những khu vườn, vì vậy có vẻ như những không gian này nên được thiết kế để xem xét và tôn vinh những cư dân xanh của mình trước tiên.
Những khu trồng cây chính thức với các luống thẳng hàng dọc theo tường và lối đi; những khu vực không chính thức với những con đường quanh co viền quanh các luống cong, vùng trũng và gờ đất; những cảnh quan tự nhiên với suối nước lãng mạn, lộ đá, rừng cây và đồng cỏ; những thiết kế hiện đại với những hình khối mạnh mẽ, không gian mở và các yếu tố tương phản rõ rệt; thậm chí những khu vực hạn chế như sân trong, sàn gỗ, mái nhà, bãi đáp trực thăng và dải phân cách dọc theo những con đường nhộn nhịp: tất cả những thứ này đều có thể là những khu vườn nếu chúng bao gồm thực vật một cách hào phóng và có suy nghĩ. Bằng cách xem xét thực vật ngay từ đầu quá trình thiết kế, những người làm vườn giúp chúng chiếm lấy vị trí xứng đáng như là những trải nghiệm chủ đạo của một tác phẩm. Để tạo dựng những khu vườn chứ không chỉ là cảnh quan thuần túy, việc ưu tiên thực vật là điều tối quan trọng. Tuy nhiên, cũng như các công trình nhân tạo khác, những khu vườn thường bị uốn cong theo những mong muốn, hư danh, định kiến và sự bốc đồng làm cản trở mục tiêu này.
Cây cỏ đã trở thành yếu tố cuối cùng như thế nào
Các kiến trúc sư thường nghĩ về vườn như phần mở rộng ngoài trời của ngôi nhà, và nhiều văn bản lặp lại điều này như một nguyên tắc chính của thiết kế. Đây là một ý tưởng có lịch sử lâu đời và bắt nguồn từ mong muốn tự nhiên là biến ngôi nhà và khu vườn thành những trải nghiệm bổ sung cho nhau.
Kiến trúc, dù tầm thường hay đẹp đẽ, đều được tôn lên bởi những loài cây được đối xử bình đẳng. Một khu vườn có tường bao phủ đầy cây leo lãng mạn hé lộ một cái nhìn qua cánh cổng bị che phủ bởi những dây leo mọc um tùm và những dòng thác hoa san hô nở rộ. Dây san hô (Russelia coccinea), Trinh nữ năm lá (Parthenocissus sp.) Dây leo Virginia, Ngọc lan Tây Ban Nha (Sophora secundiflora), Cỏ Muhly xanh (Muhlenbergia lindheimeri), Cọ lùn châu Âu (Chamaerops humilis), Hoa móng bò (Bauhinia macranthera)
Địa điểm: Austin, Texas | Thiết kế: Ogden
Tuy nhiên, như thường được trình bày, cách tiếp cận ưu tiên kiến trúc này lại đặt việc xem xét thực vật vào cuối quá trình thiết kế. Do đó, những khu vườn thường đánh mất phần lớn sức mạnh tự nhiên của chúng trong việc chạm đến tinh thần con người – lý do chính khiến chúng ta bị thu hút để tạo ra chúng ngay từ đầu.
Sinh ra từ cảnh quan khô cằn của vùng Trung Đông, những khu vườn Ai Cập cổ đại phát triển một cách tất yếu bên cạnh những con kênh đầy nước phục vụ các dinh thự. Những khu trồng cây ốc đảo này được chủ nhân của chúng bao quanh để bảo vệ cây cối khỏi các loài động vật gặm cỏ và có lẽ ban đầu chỉ là những bộ sưu tập đơn giản các loài thực vật mong muốn được mang đến gần để thưởng thức. Các mô tả kể lại hương thơm ngọt ngào của thủy tiên, hoa hồng, huệ tây và hoa nhài, những nơi nghỉ ngơi râm mát được tạo bởi những cây sung cao và cây bách, cùng những trái cây mọng nước của nho, sung, lựu và chà là. Ngày nay, vang bóng của loại vườn này vẫn có thể được nhìn thấy trong những sân trong có tường bao ở Tây Ban Nha và các nước Địa Trung Hải khác.
Khi nền văn minh lan rộng, những khu vườn cũng theo đó, chủ yếu tiếp nhận các hình thức thẳng hàng từ các con kênh. Theo thời gian, điều này được hệ thống hóa thành tính hình thức bốn phương được chia sẻ bởi các khu vườn ở La Mã cổ đại, đế chế Hồi giáo và châu Âu thời Phục hưng. Trong khi người dân thường tiếp tục trồng các loại thảo mộc và hoa trong những không gian đơn giản có rào, giới quý tộc áp đặt lưới trục lên cảnh quan xung quanh, mở rộng hình học từ ngôi nhà của họ và chia không gian trồng trọt thành những ô hình chữ nhật, với thực vật phục vụ mục đích kiến trúc như hàng rào, đồ trang trí có hoa văn, hoặc những mảng màu.
Ở Trung Quốc và Nhật Bản, những khu vườn phát triển từ những mô hình tự nhiên hơn, có lẽ là kết quả của môi trường phong phú thực vật và địa hình đồi núi lãng mạn phổ biến ở các quốc gia này. Được tạo kiểu theo cảnh quan hoang dã lý tưởng hóa, những khu vườn phương Đông dù vậy vẫn phản ánh những thiết kế được kiểm soát cẩn thận mở rộng từ nơi ở của giới tinh hoa. Người lao động chuyển hướng và đắp đập suối để tạo hồ, và dựng đứng những tảng đá và đá tảng làm tượng hoặc hang động. Các cổng mang tính biểu tượng và cửa sổ được tạo hình tạo khung cho tầm nhìn và tạo hiệu ứng với ánh sáng và bóng tối; cây cối được xén tỉa, uốn nắn hoặc làm biến dạng để thể hiện những cảnh núi non trừu tượng và những cảnh quan bị gió thổi.
Ở cả châu Á và phương Tây, những người làm vườn đã chọn lọc thực vật để cải thiện các phẩm chất trang trí, giới thiệu các loại mẫu đơn, hoa hồng, cây hoa và cây bụi có hoa, cây thân củ và cây lâu năm mới. Nhưng trong những khu vườn được thiết kế chính xác của tầng lớp thượng lưu, những loài cây này chỉ đóng vai trò trong những khuôn mẫu cứng nhắc. Vào cuối thời đại Victoria, nhà thiết kế vườn có ảnh hưởng người Anh Gertrude Jekyll đã nêu lên một tình thế tiến thoái lưỡng nan: “Mục đích đầu tiên của một khu vườn là mang lại hạnh phúc và sự thư thái cho tâm trí, điều mà thường được tận hưởng hơn khi chiêm ngưỡng đường viền bình dị... so với bất kỳ khu vườn lớn nào khác nơi mà những bông hoa đánh mất bản sắc của chúng, và cùng với đó là sự níu giữ chúng với trái tim con người, và phải nhận một thứ bậc thấp hơn chỉ như những mảng màu lấp đầy một diện tích bao nhiêu mét vuông đất” (Wall and Water Gardens, 1903).
Mặc dù bà ca ngợi vẻ đẹp độc đáo của từng loài cây trong văn xuôi của mình, Jekyll vẫn tuân theo các nguyên tắc nghệ thuật nghiêm ngặt trong mối quan hệ hợp tác thiết kế với kiến trúc sư Edwin Lutyens, người đã đề ra các không gian ngoài trời được xác định rõ ràng, thường theo phong cách chính thức, được chống lưng bởi tường hoặc hàng rào. Sau đó, bà lấp đầy những không gian được định sẵn này bằng những khối thực vật có vẻ như không chính thức. Bị ràng buộc bởi kiến trúc, hệ thực vật cuồn cuộn đã truyền tải một cách đầy chất thơ một phần tinh thần tự nhiên và sự phong phú của những đồng hoa dại, mặc dù Jekyll áp đặt con mắt hội họa của mình để sắp xếp các phối màu cẩn thận. Giống như các khu vườn thượng lưu ở khắp mọi nơi, những khu vườn này đòi hỏi sự chăm sóc liên tục để đạt được hiệu quả mong muốn; những người làm vườn được giao nhiệm vụ thực hiện điều này hầu như không có tiếng nói trong các thiết kế.
Cuộc đời của Jekyll (1843–1932) trùng hợp với một thời kỳ đặc biệt thịnh vượng của nghệ thuật làm vườn. Thương mại thế giới mở rộng và công nghiệp hóa đã mang vô số loài thực vật vào các khu vườn và vườn ươm, và các bộ sưu tập thực vật đa dạng trở nên phổ biến trong tầng lớp thương nhân mới giàu có. Để chứa đựng những cây mà họ sưu tầm được, các điền trang thường kết hợp các khu vườn chính thức truyền thống mở rộng từ ngôi nhà chính với những khu vườn "hoang dã" rộng lớn liền kề được trồng theo phong cách tranh vẽ đầy cảm hứng được người đương thời của Jekyll là William Robinson ủng hộ. Sau cuộc Đại suy thoái và Thế chiến thứ hai, những khu vườn phát triển xung quanh các ngôi nhà riêng nhỏ hơn và các không gian sống ngoài trời liền kề. Làm việc trong khí hậu nắng ấm vĩnh viễn ôn hòa của California, Thomas Church đã tạo ra những cảnh quan để hỗ trợ một lối sống ngoài trời bình dị.
Màu xanh tươi tốt – những cây dứa cảnh treo trên cành cây, lấp đầy bình và luống hoa – bao bọc ngôi nhà này, hòa quyện khu vườn với kiến trúc.
Địa điểm: Vườn Jesse Durko,Davie, Florida.
Một không gian vườn truyền thống được tái nạp năng lượng với cách trồng mới lạ; hoa và lá táo bạo hòa quyện, tạo điểm nhấn với bối cảnh kiến trúc: Loa kèn đuốc/Hoa mũi tên (Kniphofia 'Alcazar'), Cây ô rô (Acanthus mollis), Cây cọ núi/Cọ cảnh (Trachycarpus fortunei), Cát đằng cánh/Hoa mắt huyền (Thunbergia alata)
Địa điểm: Vườn của Hiệp hội Làm vườn Hoàng gia tại Wisley, Surrey, Anh.
Một rãnh nước thẳng được cung cấp bởi những đài phun nước bắn tung tóe và những vòi nước vòm cong – một thiết kế nổi tiếng trong sân vườn của Generalife bên cạnh cung điện Alhambra ở Tây Ban Nha – là một đặc điểm thường được sao chép trong các khu vườn chính thức. Những đường thẳng không chệch hướng bắt nguồn từ những khu vườn Ba Tư và Ai Cập cổ đại dọc theo các kênh tưới tiêu. Những chậu đá khổng lồ chứa đầy Cây Nolina (Nolina nelsonii) tạo điểm nhấn chiều dọc thay cho tường.
Địa điểm: Vườn Bách thảo San Antonio | Thiết kế: Jim Keeter
Những tảng đá karst hình thù kỳ lạ (đá Thái Hồ) và thực vật có nguồn gốc châu Á mang lại cảm giác về thiên nhiên phương Đông. Hoa hiên (Hemerocallis sp.) và Cỏ lan chi lùn (Ophiopogon japonicus 'Nanus') trải thảm mặt đất bên dưới một Cây mộc tê lá khác nhau (Osmanthus heterophyllus 'Variegatus') có lá sọc variegated cỡ cây khác thường.
Địa điểm: Vườn Trung Hoa Cổ điển, Portland, Oregon.
Hoa thục quỳ (Alcea rosea), Xô thơm (Salvia sclarea), và Phi yến (Consolida ajacis) tự gieo hạt tạo khung cho một giàn leo mộc mạc trong một khu vườn nhà quê.
Địa điểm: Wave Hill, Bronx, New York | Thiết kế: Marco Polo Stufano.
Viền hoa lâu năm này giới thiệu phong cách Anh Quốc tràn ngập hoa được phổ biến bởi Gertrude Jekyll và các đồng nghiệp của bà. Anh túc/A phiến (Papaver somniferum), Phi yến/Chi delphinium (Delphinium các giống trồng), Hoa chuông/Chi campanula (Campanula các loài), Cỏ đăng quang (Lychnis coronaria), Cây phlox/Chi phlox (Phlox paniculata)
Địa điểm: vườn Jim Reynolds, Butterstream, Trim, Ireland.
Trong cuốn sách Gardens Are for People (1955), ông ủng hộ các phòng ngoài trời chức năng chứa đầy các tiện nghi như hồ bơi, khu vực nướng BBQ và sàn gỗ. Thực vật chỉ được kêu gọi để trang trí các góc nhỏ thỉnh thoảng hoặc chậu hoa như những món quà làm vườn, làm lớp phủ mặt đất để giữ và liên kết một sườn dốc, tạo bóng râm, hoặc tạo những khung lá để bao quanh không gian và phô bày tầm nhìn xa. Được thiết kế để yêu cầu bảo dưỡng tối thiểu, những cảnh quan tiện lợi này không còn là những khu vườn theo nghĩa ban đầu nữa. Cây cối gần như không tạo ra sự tương tác với những người đồng cư trú, bất chấp sự thấu hiểu của Church rằng một cảnh quan gia đình cũng cần phải đáp ứng “chức năng chính là một khu vườn theo đúng nghĩa cung cấp cây cối và hoa, trái cây và rau quả, một nơi mà con người có thể tìm lại mối liên hệ của mình với đất đai, dù chỉ là vào các buổi chiều thứ Bảy.”
Khi những khu vườn lấy kiến trúc làm chủ đạo thất bại
Điều Church đã bỏ lỡ trong cách tiếp cận của mình về vườn,và điều mà hầu hết các cách tiếp cận lấy kiến trúc làm trung tâm đều bỏ lỡ theo cách này hay cách khác, chính là việc kiểm soát hoàn toàn cây cối hoặc hoàn toàn định hướng cảnh quan phục vụ mục đích con người đã xóa bỏ cơ hội để con người đắm mình vào. Điều tạo nên sức mạnh cho những khu vườn là chúng đại diện cho những không gian tự nhiên lý tưởng, nơi các thành phần sống, trong khi vẫn giữ được phẩm chất và linh hồn cá nhân, kết hợp thành một tổng thể lớn hơn. Nhận ra rằng chúng ta thuộc về vương quốc sống này vẫn là một trong số ít những khoảnh khắc siêu việt còn sót lại trong cuộc sống hiện đại, nhắc nhở chúng ta về vị trí của mình trong tự nhiên. Cơ hội có một mối quan hệ cá nhân với thế giới tự nhiên là điều cốt yếu đối với một khu vườn nhưng có thể bị đánh mất chỉ vì không đưa cây cối vào theo cách tôn vinh đặc tính vốn có và sức mạnh tự nhiên của chúng. Vườn chắc chắn là dành cho con người, nhưng để thực sự trở thành vườn, chúng phải được tạo ra với ưu tiên hàng đầu là cây cối.
Điều này không có nghĩa là những cảnh quan lấy kiến trúc làm chủ đạo không thể đẹp. Chúng thường đẹp, theo cách mà những tòa nhà có tỷ lệ cân đối cũng đẹp. Nhưng nếu hình học cứng nhắc của chúng đi quá xa, đến mức bố cục chỉ dựa vào vẻ đẹp tĩnh của lát đá, tường, hàng rào cây cắt tỉa, những luống hoa trồng dày đặc, và những đường nét lặp đi lặp lại cùng những luống cây, bụi cây và các chủ thể kiến trúc khác được trồng đồng bộ, thì chẳng còn gì để yêu thích ngoài kiến trúc. Trong những loại cảnh quan này, tự nhiên đã hoàn toàn bị khuất phục. Kết quả, có thể thấy khắp nơi dọc theo các con phố công cộng, trong các trung tâm mua sắm, bên cạnh các tòa nhà thương mại cũng như trong nhiều "khu vườn" dân cư được thiết kế chuyên nghiệp, là những không gian cho con người ít lý do để dừng chân hay chiêm nghiệm vị trí của mình trên thế giới.
Việc từ bỏ phong cách chính thống để chuyển sang các hình dáng đường cong và sự cân bằng bất đối xứng cũng không cứu được một khu vườn khỏi sự áp đặt này. Những thiết kế tiên phong đòi hỏi cây cối phải đóng vai những tác phẩm điêu khắc sống hay những mảng sơn, như những tác phẩm của nhà thiết kế người Brazil Roberto Burle Marx thường được sao chép, có thể áp đảo cây trồng mạnh không kém bất kỳ phong cách chính thống nào. Sẽ có rất ít cơ hội cho sự thay đổi và phát triển ở cây cối hay trong phản ứng của con người khi một thiết kế yêu cầu cây cối phải phục tùng hoàn toàn các vai trò kiến trúc. Thay vào đó, những gì xảy ra là sự phát triển dần dần của một loạt các khối bao gồm cây bụi, cây có hoa, cây phủ nền, những mảng cỏ trang trí, thậm chí cả cây thân gỗ. Tất cả đều mất đi những phẩm chất độc đáo của chúng theo thời gian khi chúng phát triển dính vào nhau thành những khối tương tự hoặc bị chặt, cắt tỉa, xén. Những cảnh quan như vậy đòi hỏi cây cối phải gần như ở trạng thái ngưng đọng để thực hiện tầm nhìn của nhà thiết kế và thường đặt ra một gánh nặng bảo dưỡng phi thực tế lên chủ sở hữu.
Những điều không may sẽ xảy ra với một khu vườn khi tầm quan trọng của cây cối và đặc tính cá nhân của chúng bị giảm thiểu. Ngay từ đầu, cảnh quan mất đi sự phức tạp. Những gì còn lại thường quá rõ ràng để ngắm nhìn đến mức khung cảnh hầu như không đáng để nhìn lần thứ hai. Loại bỏ sự đa dạng tự nhiên và chúng ta không cảm thấy được mời gọi khám phá thêm. Thậm chí không có lý do gì để bước ra khỏi xe.
Sai lầm mà các nhà thiết kế những không gian này thường mắc phải là cho rằng một khu vườn là một địa điểm hay một vật thể. Như bất kỳ người làm vườn nào cũng biết, điều thiếu sót trong quan điểm này là cảm giác về quá trình. Danh từ khu vườn chỉ hình thành khi nó cũng là một động từ:
làm vườn động từ (gar-den verb): chăm sóc và trồng trọt cây cối trong một mảnh đất hoặc khuôn viên; bố trí hoặc làm việc trong một khu vườn; biến thành một khu vườn
Việc nhổ cỏ và chỉnh sửa không chỉ đơn thuần là những công việc vặt, chúng duy trì và đổi mới thiết kế của khu vườn, đồng thời nuôi dưỡng sự say mê và kết nối cho người làm vườn. Lauren đang đổ đầy một xô cỏ dại và những hạt giống đang rơi trong khu vườn thảo nguyên. Vườn của tác giả, Fort Collins, Colorado.
Ở cốt lõi, một khu vườn là một mối quan hệ, một cuộc đối thoại liên tục giữa con người, cây cối và nơi chốn mà cả hai sống và phát triển. Điều phân biệt việc tạo vườn với kiến trúc, điêu khắc và các nghệ thuật khác là sáng tạo sống động này không phải là thứ chúng ta muốn là nó sẽ tự hình thành. Cây cối và tự nhiên là đối tác của chúng ta; mối quan hệ của chúng ta với chúng là thứ xây dựng nên một khu vườn. Như trong một cuộc hôn nhân, chính bằng cách quan sát những đặc điểm riêng, tôn trọng nhu cầu và hình dung tiềm năng của đối tác (trong trường hợp này là cây cối) mà những người làm vườn thu thập thông tin nền tảng cần thiết để tạo dựng một mối quan hệ lâu dài. Việc chỉ đơn thuần thống trị cây cối ngay từ đầu sẽ lãng phí cơ hội để điều này phát triển và làm giảm cơ hội tạo ra một thiết kế có ý nghĩa. Nó cũng cắt ngắn niềm vui làm vườn, giống như sự độc tài phá hoại bất kỳ mối quan hệ nào.
Cây cỏ như những người bạn đồng hành
Bạn không thể có một khu vườn mà không làm vườn. Và bạn khó lòng thiết kế tốt nếu không tự tay mình vùi vào đất. Lý do đơn giản là khu vườn luôn thay đổi theo thời gian. Người tạo vườn trở thành cả tác giả lẫn biên tập viên, bước vào một mối quan hệ gắn bó với sự quan sát, hưởng thụ và những can thiệp có suy nghĩ.
Một cái cây lớn lên, chỗ từng đầy nắng trở thành bóng râm. Những cây lâu năm từng phát triển tươi tốt trong những ngày đầu đầy nắng của khu vườn giờ phải vật lộn tìm ánh sáng. Những loại hoa ưa bóng khác có thể thay thế những cây ban đầu này để hoa lại một lần nữa lấp đầy khu vườn. Tuy nhiên, chính những cây thay thế này cũng có thể cần được làm mới sau vài năm khi khu vườn tiếp tục biến đổi.
Giải pháp cho những thách thức luôn thay đổi như vậy sẽ không thể hiện rõ ngay từ bước đầu thiết kế một khu vườn; chúng hình thành thông qua việc quan sát và ứng phó với cây cỏ qua nhiều mùa, và phụ thuộc đồng đều vào kiến thức làm vườn lẫn khả năng thẩm mỹ của người tạo vườn. Một số cây sẽ phát triển rất đẹp ở vị trí ban đầu. Những cây khác sẽ chết hẳn hoặc chỉ có màn trình diễn tầm thường. Không ít cây sẽ thành công vượt bậc, hung hãn lấn át những cây lân cận. Một số cây sẽ đòi hỏi nhiều công chăm sóc hơn là giá trị thẩm mỹ mà chúng mang lại.
Anh túc phương Đông cho ra những bông hoa rực rỡ với màu sắc sống động, rất hấp dẫn để đặt ở vị trí nổi bật. Tuy nhiên, những khóm lá xum xuê của chúng hoàn toàn ngủ đông vào đầu mùa hè, để lại những khoảng trống xấu xí trừ khi chúng được cẩn thận che khuất ở phía sau. Một nhà thiết kế may mắn biết được tật xấu của cây anh túc có thể lường trước sự rút lui sớm của chúng và bố trí chúng cho phù hợp. Người phát hiện ra những thiếu sót đáng bực của chúng sau này sẽ phải thừa nhận điểm yếu của thiết kế ban đầu và di dời hoặc, đôi khi, thẳng tay gửi những cây từng được yêu quý trước đây vào đống ủ phân.
Đối với những người tạo vườn, sự sẵn sàng suy nghĩ lại về việc trồng cây này có khả năng chứng tỏ hữu ích như bất kỳ tài liệu tham khảo nào về làm vườn hoặc thiết kế vườn. Theo thời gian, việc chỉnh sửa, điều chỉnh và cải tổ trở nên quan trọng đối với một kế hoạch như bất kỳ tầm nhìn ban đầu nào. Hơn nữa, những quá trình này nuôi dưỡng tinh thần của khu vườn: mối quan hệ liên tục của nó với người làm vườn. Các kiến trúc sư có thể sắp đặt những cảnh quan gần như cố định; còn những người làm vườn đam mê dấn thân vào quá trình thì mới thành công trong việc thiết kế sinh thể sống động chính là khu vườn.
Một cây mộc lan sao (Magnolia stellata 'Royal Star') khỏe mạnh đã phát triển mạnh hơn dự kiến trong vài năm gần một lối đi lát đá phiến dọc theo phía bắc ngôi nhà của chúng tôi ở Colorado. Một hoặc hai năm nữa nó có thể lấn vào lối đi của người qua lại. Phải làm gì lúc đó? Tỉa những cành vướng víu đi? Đào cây lên và chuyển nó đi nơi khác? Sắp xếp lại và lát lại lối đi? Những câu hỏi này cần được trả lời bởi một người có hiểu biết và kinh nghiệm với loại cây này - nói cách khác, một người có mối quan hệ với cái cây này.
Những thảm xanh biếc của cây chionodoxa (Sellia luciliae) tự nhiên hóa trải rộng bên dưới những bông hoa trắng, tựa hoa loa kèn của một cây mộc lan sao (Magnolia stellata) vào đầu mùa xuân. Chanticleer, Wayne, Pennsylvania.
Địa điểm: Chanticleer, Wayne, Pennsylvania
Mộc lan sao thường sinh trưởng chậm, với bộ rễ nông, nhiều thịt, không thích bị xáo trộn; những bông hoa lớn, trắng muốt của chúng xuất hiện từ đầu những cành trơ trụi vào đầu mùa xuân, tạo nên một màn trình diễn sống động. Vẻ đẹp của sự kiện hoa nở này không chỉ phụ thuộc vào hoa mà còn vào giàn khung duyên dáng do các cành cây tạo nên và vào một nền tối để tạo sự tương phản. Trong trường hợp này, một phông nền hiệu quả được tạo bởi một bức tường xanh xám, vài cây lá kim tối màu và các loại cây che phủ nền bán thường xanh lá rậm rạp như gừng dại, cói, đương quy và hoa hồng Giáng sinh. Có nguồn gốc từ những đồi ẩm và bờ suối trên đảo Honshu của Nhật Bản, mộc lan sao ưa bộ rễ mát, ẩm như có thể tìm thấy dọc theo nền móng phía bắc nhà chúng tôi. Vị trí râm mát một phần và mát mẻ hơn này cũng ngăn những bông hoa mộc lan nở quá sớm trong năm khi chúng có thể bị hỏng bởi sương giá nặng.
Chúng tôi trân trọng cây nhỏ này và màn trình diễn mùa xuân của nó. Chúng tôi biết rằng sẽ là một sự vất vả khủng khiếp cho cây (và, ở mức độ nhẹ hơn, cho chúng tôi với tư cách là người đào) để di chuyển nó; cũng sẽ rất khó để tìm một vị trí tốt hơn trong khu vườn của chúng tôi để phô bày vẻ quyến rũ của những bông hoa mộc lan. Luống hoa gần nền móng phía bắc nhà chúng tôi là nơi tốt nhất chúng tôi có thể cung cấp để thỏa mãn nhu cầu sinh trưởng của cây mộc lan, thể hiện tính cách của nó và tôn vinh vẻ đẹp đặc biệt của nó. Việc tỉa cành cẩn thận có thể trì hoãn vấn đề sắp xảy ra với lối đi trong một hoặc hai mùa, nhưng việc chặt bỏ các cành cản lối cuối cùng có thể làm hỏng hình dáng của cây và vẻ đẹp của màn trình diễn mùa xuân của nó. Khi thời điểm đến, chúng tôi hầu như chắc chắn sẽ chọn di chuyển lối đi.
Chỉ một người làm vườn có mối quan hệ và hiểu biết về loại cây này mới có khả năng đưa ra một giải pháp như vậy. Một nhà thiết kế vô cảm mà định kiến nghiêng về kiến trúc sẽ có nhiều khả năng đưa ra lựa chọn phù hợp với lời khuyên từng được một nhà thiết kế cảnh quan người Pháp đưa ra cho chúng tôi khi chúng tôi đang làm việc trong một dự án chung: "Đừng để cây cối ngăn cản bạn".
Tính trang trọng trong suy nghĩ
Điều này không có nghĩa là những khu vườn trang trọng hoặc mang tính kiến trúc không thể tôn trọng cây cỏ. Chúng hoàn toàn có thể. Nếu chúng tôi dự đoán tốt hơn sức sống của cây mộc lan sao và làm lối đi rộng hơn để mọi người vẫn có thể đi qua, sẽ không có lý do gì để không cho phép cây mộc lan tiếp tục ở vị trí hiện tại, vươn cành ra để lấn qua lớp lát đá một chút. Kiểu phát triển quá mức nhẹ nhàng này, với cây cỏ hơi lấn át kiến trúc hoặc bung tỏa vượt ra ngoài vị trí và mô hình ban đầu của chúng, nằm ở trung tâm của nhiều thiết kế có vẻ trang trọng hoặc kiến trúc mà thực chất cấu trúc của chúng được dự định làm phông nền cho những mảng trồng trọt phóng khoáng.
Sự tương phản đầy chất thơ của những cây cỏ cuồn cuộn bên cạnh kiến trúc mạnh mẽ trở thành một chủ đề thiết yếu của những khu vườn được tạo ra bởi Gertrude Jekyll và nhiều người cùng thời với bà, cũng như vô số nhà thiết kế khác theo phong cách Anh. Những bông hồng rực rỡ và cây lâu năm sum suê thường được đặc trưng trong những khu trồng trọt này, tạo nên sự tương phản với những đường nét cố định của tường đá, những cây hoàng dương được cắt tỉa hình khối, những bãi cỏ hoàn hảo và những hàng rào thủy tùng đen. Việc trồng cây phóng khoáng góp phần làm mềm mại những hình thức cứng nhắc của những khu vườn cổ điển này. Theo thời gian, ngay cả mặt lát, bình đá và các công trình bằng đá cũng trở nên mềm mại dưới lớp rêu và địa y phủ dày, mang một vẻ ngoài trầm ấm hơn, hữu cơ hơn.
Khung cảnh sông, lan can và cột cứng nhắc của một giàn hoa trang trọng trở thành điểm đối âm thành công cho những dây leo mùa hè sum suê và những chậu cây rực rỡ. Đây là kiến trúc dành cho việc trồng cây. Cẩm tú cầu lá to (Hydrangea macrophylla), Cỏ Nhật Bản/Cỏ Hakone (Hakonechloa macra 'Aureola'), Cây Phormium (Phormium cvs.), Cây lá gấm (Codiaeum variegatum), Cây dây leo cam/Dây Thiên kim (Celastrus sp.).
Địa điểm: Wave Hill, Bronx, New York| Thiết kế: Marco Polo Stufano.
Những bức tường mang đến cho khu vườn cấu trúc đường viền, độ tương phản về kết cấu và màu sắc thống nhất.
Một tác phẩm kinh điển của Anh — một đường viền vườn với nền là bức tường gạch cũ đỏ au — được biến tấu mới mẻ nhờ các mảng trồng cây phong phú được sắp đặt khéo léo theo chủ đề màu đỏ không truyền thống. Anh túc/A phiến (Papaver somniferum), Màn màn (Crocosmia 'Lucifer'), Cỏ thi (Achillea millefolium), Cây thì là tím (Foeniculum vulgare 'Purpureum'), hoa hồng.
Địa điểm: Hadspen House, Somerset, Anh | Thiết kế: Nori và Sandra Pope.
Đường viền phía Tây đầy ắp những loài cây ưa nắng, sum suê nhưng chịu hạn, tạo điểm nhấn tương phản trên nền những bức tường xây màu nhạt, đồng thời đóng vai trò bệ ngồi cho chú mèo Maurice. Cây lưỡi bò Thổ Nhĩ Kỳ (Phlomis russelliana), Hoa chuông chỏm (Penstemon pinifolius 'Mersea Yellow'), Mãn thiên tinh/Hoa rơi (Fallugia paradoxa), Nga vĩ thảo/Huệ đuôi cáo (Eremurus 'Cleopatra'), Xô thơm (Salvia sclarea), Tai cừu (Stachys byzantina 'Silver Carpet'), Hành tím sao (Allium christophii).
Địa điểm: Bắc Colorado| Thiết kế: Ogden.
Điều mang lại tinh thần cho những khu vườn kiến trúc này là một số cây trồng đã được cho phép, ít nhất là một phần, có cách riêng của chúng. Ngay cả một tác phẩm được điều khiển nhiều như một khu vườn thảo mộc kiểu nút thắt vẫn mang một không khí sống động khi những cư dân được cắt tỉa chính xác của nó được phép phồng lên và nghiêng ngả một chút, vui tươi đi chệch khỏi các mẫu hình trang trọng ban đầu được dự định. Bằng cách nào đó, cây cỏ trong những khu vườn này đã được trao quyền và dường như không còn hoàn toàn dưới sự chỉ đạo của con người nữa. Tương tự như vậy, một tác phẩm kiến trúc đồ sộ như Versailles, bị làm mờ bởi vài thế kỷ phát triển của cây cối, cũng có được một vẻ duyên dáng tự nhiên hơn. Thiết kế của một khu vườn không nhất thiết phải trở nên hỗn loạn, nhưng ở đâu đó nó cần phải uốn mình để thừa nhận ý chí và tinh thần của cây cỏ. Nó cần chia sẻ quyền lực.
Một đồng hồ mặt trời hơi nghiêng, những hàng rào ranh giới được cắt tỉa không hoàn hảo và cây santolina phình ra dọc theo các lối đi mang lại sức sống và cá tính riêng cho khu vườn được chia tư trang trọng này.
Địa điểm: Cranborne Manor, Dorset, Anh.
Hình học mạnh mẽ của khu vườn thảo mộc neo bằng Cây hoàng dương (Buxus sempervirens) này được làm mềm mại bởi những cây tự gieo hạt, lan rộng và phát triển rực rỡ. Hành hẹ hoa trắng (Allium tuberosum), Phong lữ thơm lá đốm (Pelargonium graveolens ‘Variegatum’), Xô thơm thông thường (Salvia officinalis), Cây hoàng dương (Buxus sempervirens), Cỏ xạ hương (Thymus sp.).
Địa điểm: Duck Hill, vườn Page Dickey, North Salem, New York| Thiết kế: tác phẩm điêu khắc của Kim Dickey.
Vậy những phẩm chất nào mang lại cho một không gian ngoài trời cảm giác của một khu vườn? Có nhiều câu trả lời cho câu hỏi này, có lẽ nhiều như số người làm vườn. Một câu trả lời là một khu vườn phản ánh tình cảm chân thành, tôn trọng của người tạo vườn dành cho cây cỏ. Nó thể hiện điều này trong những không gian được tạo ra một cách chu đáo để khuyến khích trải nghiệm thú vị với chúng. Như H. E. Bates đã lập luận một cách hùng hồn trong A Fountain of Flowers (1974): "Thực tế, đó là những gì tạo nên những khu vườn đích thực. Không hoàn toàn là kỹ năng chuyên môn hay những cuốn sách bách khoa kiến thức hay thậm chí là bàn tay vàng: mà là tình yêu".
Công trình cảnh quan & trang trí ngoại thất
Khi Frederick Law Olmsted, nhà thiết kế của Công viên Trung tâm New York, viết về kiến trúc cảnh quan vào đầu thế kỷ XX, ông hình dung một sự pha trộn không tưởng giữa các ngành: nghệ thuật và kiến trúc sẽ kết hợp với sinh học, địa chất, quy hoạch đô thị và khoa học ứng dụng làm vườn của người làm vườn để tạo ra một thế giới tốt đẹp hơn, tất cả được chỉ đạo và hỗ trợ bởi kiến trúc sư cảnh quan. Ngành này đã phát triển kể từ thời Olmsted, đến mức hiện nay các kiến trúc sư cảnh quan làm việc trong quy hoạch công viên, thiết kế đô thị, phát triển địa điểm, giảm thiểu tác động môi trường, phục hồi di tích lịch sử và các lĩnh vực chuyên môn khác, bên cạnh việc thiết kế vườn. Đối với nhiều người trong nghề, chính việc tạo ra kiến trúc ngoại thất, thường được gọi là hardscape, chứ không phải thiết kế trồng cây, mới là động lực cho công việc của họ.
Điều này không có gì ngạc nhiên khi xét đến trọng tâm trong các trường đại học Bắc Mỹ, nơi chương trình giảng dạy kiến trúc cảnh quan thường tập trung vào thiết kế mặt bằng lát, tường, các yếu tố nước và các công trình ngoài trời khác; điều chỉnh thoát nước; và tạo ra bản vẽ, báo cáo, bài thuyết trình để hỗ trợ phát triển đất đai và quy hoạch tổng thể cho các dự án công cộng và thương mại.
Tuy nhiên, các kiến trúc sư cảnh quan lại là người quyết định việc trồng cây cho hầu hết các dự án công cộng và thương mại, vì vậy có thể sẽ đáng ngạc nhiên – đặc biệt là khi xem xét số tiền khổng lồ chi cho cây cỏ do các chuyên gia này chỉ định – rằng ở một số bang, các kiến trúc sư cảnh quan có thể lấy bằng và được cấp phép mà không cần chứng minh bất kỳ kiến thức nào về thực vật. Khi họ thực sự theo đuổi chuyên môn về làm vườn, các sinh viên kiến trúc cảnh quan học về các loại cây phổ biến trong khu vực mà họ đang học. Một tấm bằng lấy ở Trung Tây không đảm bảo năng lực cho một nhà thiết kế hành nghề ở California, New Mexico hay Florida. Ở những vùng khí hậu rất khác biệt này, hệ thực vật mới và kỹ thuật làm vườn mới cần được nắm vững.
Một số kiến trúc sư cảnh quan có tình yêu và hứng thú tự nhiên đối với cây cỏ, thiên nhiên và khu vườn. Với tư cách là nhà thiết kế, họ khắc phục những thiếu sót trong đào tạo học thuật thông qua kinh nghiệm thực tế. Nếu là những người hành nghề có lương tâm, họ cũng học cách gạt bỏ định kiến của bản thân để có thể giúp tạo ra những mảng trồng cây phù hợp với sở thích của khách hàng, thu hút và lôi cuốn họ vào trải nghiệm hàng ngày với khu vườn của mình. Họ hợp tác với các nhà thầu và nhân viên vườn, và sẵn sàng làm cố vấn để định kỳ điều chỉnh thiết kế khi cây cối thay đổi và mong muốn của khách hàng thay đổi theo thời gian.
Tuy vậy, nhiều kiến trúc sư cảnh quan lại không có khuynh hướng như vậy. Bằng cách tách rời quá trình làm vườn khỏi thiết kế vườn, ngành kiến trúc cảnh quan đã thu hút những nhà thiết kế bản thân họ không phải là người làm vườn. Trong thực tế, những chuyên gia ăn mặc chỉn chu này vẫn giam mình trong văn phòng tạo ra các bản vẽ thay vì tương tác với cây cỏ. Một hệ quả của sự tách biệt này trở nên rõ ràng trong luận thuyết năm 1958 của kiến trúc sư cảnh quan người Anh Sylvia Crowe, Garden Design: “Có hai thái độ đối với cây cỏ trong vườn. Một là mục đích của khu vườn là để trồng cây, hai là cây cỏ là một trong những nguyên liệu được sử dụng để tạo ra khu vườn”. Lời của tác giả mở đầu một chương có tiêu đề “Vật liệu Thực vật”, không để lại nhiều nghi ngờ về cảm xúc của bà, hay đúng hơn, sự thiếu vắng cảm xúc của bà đối với cây cỏ. Từ một tháp ngà vô trùng đã nảy sinh định kiến rằng cây cỏ là những vật thể để điều khiển chứ không phải sinh vật sống cần được nâng niu.
Cây cỏ tự tìm cách với những thiết kế của con người.
Những bụi cây bò lan và những dây leo tìm đường xâm nhập vào một ô cửa sổ mở trong một khu vườn hoang tàn. Cây phỉ (Corylopsis pauciflora), Hoa Tulip (Tulipa 'White Elegance'), Tế tân/Gừng dại (Asarum splendens), Dương xỉ gấm/Dương xỉ Nhật (Athyrium nipponicum 'Pictum'), Dương xỉ quế (Osmunda cinnamomea), Cẩm tú cầu leo/Giả cẩm tú cầu (Schizophragma hydrangeoides 'Moonlight'), Hoa bọt biển (Tiarella 'Ninja'), có thể nhìn thấy qua cửa sổ Phong Nhật Bản (Acer palmatum 'Bloodgood'), Cây du (Ulmus parvifolia 'Frosty').
Địa điểm: Chanticleer, Wayne, Pennsylvania| Thiết kế: Laurel Voran và Chris Woods
Trong sân trong trang nghiêm của một dinh thự cũ, Chuối Abyssinian lá đỏ (Ensete ventricosum 'Maurelii'), Cây thông đất dạng sậy (Equisetum hyemale) và những mảng trồng cây táo bạo khác làm lu mờ tâm trạng trang trọng trước đây của kiến trúc.
Địa điểm: Chanticleer, Wayne, Pennsylvania| Thiết kế: Dan Benarcik.
Khía cạnh đáng lo ngại của quan điểm này là nó duy trì một huyền thoại, một huyền thoại tiện lợi cho những nhà thiết kế không có khuynh hướng về nghề làm vườn, rằng tổ chức chung, các đường nét cứng nhắc và các đặc điểm xây dựng của một khu vườn (cái gọi là bộ khung của nó) có thể được bố trí độc lập với việc trồng cây dự định. Mặc dù chắc chắn có thể thiết kế một khu vườn theo cách này (và đây là phương pháp được nhiều nhà thiết kế được đào tạo theo đuổi), việc bỏ qua nhu cầu và phẩm chất cá nhân của cây cỏ cho đến sau khi bản vẽ kiến trúc được hoàn thành sẽ để lại hậu quả.
Nếu một nhà thiết kế hy vọng phô bày các đặc điểm cận cảnh của một loại cây cụ thể, có lẽ là vỏ cây sặc sỡ hoặc hương thơm của nó, thì sẽ cần một lối đi gần đó; việc bố trí một thiết kế mà không dành riêng vị trí này có thể làm tê liệt bố cục hoặc chỉ để lại những lựa chọn kém cho khu vườn. Việc không xem xét một phông nền thưa thích hợp cho một loại cây kiến trúc hoặc hiệu ứng tiềm năng của hướng và sự tương tác của ánh sáng lên tán lá rơi rụng hoặc những bông hoa mờ ảo cũng có thể làm giảm giá trị của một mảng trồng cây. Hoa thủy tiên thường hướng về phía đông nam đón nắng xuân và thường thể hiện tốt nhất ở vị trí phía bắc hoặc phía tây so với người quan sát; những đặc điểm riêng biệt như thế này cần được tính đến ngay từ đầu trong thiết kế. Việc không thực sự chọn các loại cây cụ thể, mà thay vào đó chỉ định "một cây lớn ở đây" hoặc "một cây thường xanh nhỏ ở kia" có thể bảo vệ nhà thiết kế khỏi một sai lầm làm vườn rõ ràng, nhưng nó cũng bỏ qua tầm quan trọng của từng loại cây và các mảng trồng cây cũng như tác động của chúng lên khu vườn. Tệ nhất là, với việc chúng bị gạt bỏ khỏi vai trò chính trong một bố cục, hầu như không còn gì để thổi hồn vào một thiết kế. Kiến trúc và xử lý không gian, dù đẹp đẽ hay tầm thường, sau đó có thể được áp đặt mà không quan tâm đến địa điểm hoặc khí hậu, tạo ra sự đơn điệu giống nhau trong các thiết kế. Cả cây cỏ và thiết kế cấu trúc đều thua thiệt trong kịch bản này.
Thuật ngữ kiến trúc cảnh quan, vốn được mượn từ một chuyên khảo năm 1828 về hội họa phong cảnh Ý, tự thân nó đã mâu thuẫn với các khu vườn, vì nó ngụ ý một chất lượng tĩnh. Olmsted đã đề cập đến sự không phù hợp này trong *Landscape Architecture* (ngày 5 tháng 12 năm 1911): “Một kiến trúc sư có đầu óc lành mạnh bình thường phản đối sự cần thiết phải chờ đợi sự phát triển trong công việc cảnh quan. Anh ta thiếu kiên nhẫn để ‘đạt được hiệu ứng của mình’ ngay lập tức, và anh ta hoàn toàn không nắm bắt được rằng mục tiêu trong hầu hết các công việc cảnh quan không phải là một ‘hiệu ứng’ cố định duy nhất được coi là bất biến, mà thực tế chỉ là khoảnh khắc.”
Vị kiến trúc sư thiếu kiên nhẫn, “có đầu óc lành mạnh” mà Olmsted xin lỗi thay có âm hưởng của một bức biếm họa quen thuộc: nhà thiết kế độc đoán. Bất chấp những lời răn dạy về nhu cầu của quá trình và sự thay đổi, thật dễ dàng đoán được khu vườn mà một người kiêu ngạo như vậy sẽ tạo ra. Các cột tháp, tác phẩm điêu khắc, giàn hoa, các tính năng nước lớn và cây cối bị giáng xuống những vai trò phụ thuộc vĩnh viễn dường như có khả năng xảy ra, cùng với rất nhiều công sức để giữ cho tất cả được quét dọn sạch sẽ. Một khu vườn bị điều khiển quá mức như vậy sẽ không thay đổi theo thời gian như khi cây cối được phép có bản sắc riêng. Trải nghiệm khi đến thăm sẽ luôn giống như trải nghiệm được định trước bởi nhà thiết kế, với rất ít chỗ cho phản ứng hoặc diễn giải cá nhân.
Với tư cách là những chuyên gia, các kiến trúc sư cảnh quan thường hoạt động trong một hệ thống phân cấp đặt nhà thiết kế ở vị trí cao nhất, ra chỉ định các thông số kỹ thuật. Sau đó, một nhà thầu lắp đặt cây cối, lối đi và các khía cạnh khác của khu vườn, trong khi một bên thứ ba, thường là chủ sở hữu hoặc một dịch vụ cảnh quan, tiếp nhận và quản lý thiết kế đã hoàn thành. Mô hình “lắp đặt và bảo trì” này cho phép đấu thầu cạnh tranh nhưng thường tách rời những người làm vườn khỏi quá trình thiết kế; nó có thể làm tê liệt các cảnh quan “đã hoàn thành” thay vì khuyến khích sự tiến hóa và thiết kế lại của chúng theo thời gian. Với cách tiếp cận này, một khu vườn bắt đầu cuộc đời như một bản vẽ và kiến trúc sư thường không có mặt để điều chỉnh thiết kế khi lắp đặt. Các cảnh quan được tạo ra có thể thành công trên một quy mô thô sơ dễ dàng thể hiện trên giấy nhưng lại bỏ lỡ các chi tiết cỡ con người, vốn rất quan trọng để tạo ra trải nghiệm trên thực tế.
Nhiều người sử dụng thuật ngữ cảnh quan và khu vườn thay thế cho nhau, nhưng khu vườn trước hết là nơi để trồng cây, trong khi cảnh quan có thể có những mục tiêu khác. Thiết kế một khu vườn hoặc cảnh quan lấy cây làm trung tâm bắt đầu bằng việc xem xét những đặc điểm riêng biệt của từng loại cây và cách mọi người có thể tận hưởng chúng tốt nhất. Lý tưởng nhất là điều này nên được thực hiện trước khi bố trí kiến trúc.
Những bông hoa mũi dài của thủy tiên đầu mùa hướng về phía mặt trời mùa xuân (phía đông nam ở Bắc bán cầu). Các nhà thiết kế cần lường trước điều này và đặt lối đi cũng như các vị trí ngắm cảnh cho phù hợp. Hoa thủy tiên (Narcissus cvs.) với Mộc qua Nhật Bản (Chaenomeles japonica) và Liên kiều trắng (Abeliophyllum distichum).
Địa điểm: Chanticleer, Wayne, Pennsylvania.
Hoa cỏ lau, tán lá rũ xuống và xương rồng trồng trong chậu với gai lấp lánh xếp hàng dọc lối đi hướng Tây, rực rỡ mỗi buổi chiều trong ánh nắng cuối ngày. Cỏ đuôi chồn (Stipa pennata), Cỏ lông ngựa (Nassella tenuissima), Cỏ yến mạch xanh (Helictotrichon sempervirens), Tai cừu (Stachys byzantina), Xương rồng kim vàng (Cleistocactus aureus/Hildewintera aurea).
Địa điểm: Bắc Colorado | Thiết kế: Ogden
Vậy tại sao mọi người lại chấp nhận đây như một cách tiếp cận làm vườn? Sự tôn sùng phong cách và việc tạo dựng danh tiếng là những lý do phổ biến. Nhìn thấy một tầm nhìn dự định được lắp đặt và tuyên bố nó đã hoàn thành quyến rũ bằng một thước đo quyền lực và sự hoàn hảo của chính mình, dù hấp dẫn nhưng sai lầm. Đối với một số nhà thiết kế (và những khách hàng tham gia vào ảo tưởng với họ), việc tôn vinh sự xuất sắc trong ý định của chính họ quan trọng hơn là phát triển mối quan hệ lâu dài với cây cỏ và thiên nhiên.
Việc đề cao phong cách hơn bản chất cũng được tôn vinh bởi các chương trình cải tạo trên truyền hình, nơi khán giả ăn mừng sự biến đổi từ một phiến đá cằn cỗi thành màu xanh tức thì. Điều này hoàn toàn được quy cho tầm nhìn của một nhà thiết kế anh hùng, người rời đi, tấm séc trong tay, trước khi những sơ suất không thể tránh khỏi trở nên rõ ràng. Nhận xét về những cách tiếp cận hời hợt này đối với thiết kế vườn, người làm vườn kiêm người dẫn chương trình BBC Nigel Colburn than thở: “Tôi đã theo dõi với sự thất vọng ngày càng tăng sở thích yêu quý của tôi, lối sống tôi đã chọn, điều tôi yêu thích nhất bị cướp bởi những gì đối với tôi có vẻ như là một nhóm những nhà trang trí nội thất và nghệ sĩ lắp đặt” (Royal Horticultural Society Bicentenary Debate, tháng 1 năm 2004, www.rhs.org.uk).
Bản thân cây cỏ - không cần kiến trúc hay đồ tạo tác - có thể tạo ra những khu vườn đẹp đẽ.
Hoa chuông chỏm lai (Penstemon 'Rondo'), Hoa chuông chỏm (P. hirsutus), các loài penstemon khác, Cỏ bụi (Seriphidium filifolium), Thông hai lá (Pinus edulis), Ô liu sa mạc New Mexico (Forestiera neomexicana), Kiều mạch dại (Eriogonum umbellatum).
Địa điểm: Vườn của tác giả, Fort Collins, Colorado.
Trong bóng râm nhẹ của Cây palo verde (Parkinsonia sp.), những cụm Xương rồng đuốc (Echinopsis huascha/Trichocereus huascha) và Cây thùa (Agave sp.) với vũ khí sắc nhọn tạo nên một cảnh sa mạc đầy mê hoặc. Felipe Otero (đồng nghĩa: Agave sp. Sierra Mixteca).
Địa điểm: Bảo tàng Sa mạc Arizona-Sonora, Tucson, Arizona
Một đồng cỏ của những loài thuộc họ cúc nở muộn, tất cả đều có nguồn gốc Bắc Mỹ, đã định cư ở Trung Âu. Hoa mặt trời mùa thu (Helenium autumnale), Hoa cúc mắt đen (Rudbeckia spp.), Cỏ vàng (Solidago sp.), Hoa cúc chỉ (Coreopsis verticillata).
Địa điểm: Weihenstephan Garten, Freising, Đức.
Cái gọi là khu vườn khái niệm được một vài nhà thiết kế hiện đại ủng hộ dường như là sự độc tài tột cùng của phong cách, bởi vì đây hoàn toàn không phải là khu vườn mà thay vào đó là những công trình lắp đặt hầu như không có cây cỏ, dựa trên một khái niệm của nhà thiết kế. Làm việc mà không có sự hợp tác tự nhiên do cây sống cung cấp, những người sáng tạo ra những không gian này phải dựa vào những ám chỉ mơ hồ để mang lại ý nghĩa cho kế hoạch của họ, tôn vinh các yếu tố lịch sử, văn học hoặc nghệ thuật để gây ấn tượng với khách hàng. Trong một cái gật đầu hoài nghi về “tính bền vững”, những không-phải-vườn này thường có các bãi cỏ nhân tạo để tập gôn, bếp lò ngoài trời, spa và các tiện nghi vô hồn khác, được cho là để giúp loại bỏ việc bảo dưỡng cho những khách hàng có “lối sống năng động” cấm các hoạt động như nhổ cỏ. Nếu những tác phẩm như vậy được trình bày một cách trung thực như các công trình lắp đặt nghệ thuật, như tác phẩm lấy cảm hứng từ thực vật và thiên nhiên nổi tiếng của hoạ sĩ người Scotland Andy Goldsworthy, chúng có thể được đánh giá dựa trên giá trị của chúng, nhưng những gì những người này trình bày như những khu vườn thực chất chỉ là những bài tập trang trí quá đà.
NHỮNG KHU VƯỜN COTTAGE - Khu vườn tự nhiên không toan tính
Những khu vườn cottage hình thành khi những người làm vườn không qua đào tạo tập hợp những loại cây họ yêu thích.
Những mảng trồng cây đơn giản, tự nhiên này - tài sản chung của những người nghèo ở khắp mọi nơi - đặc trưng bởi những loại cây dễ trồng và dễ nhân giống được chia sẻ với chi phí tối thiểu: hoa hồng giâm từ cành (thường được cắm lần đầu vào nước ngâm cành liễu để kích thích ra rễ), cây lâu năm dễ dàng tách bằng một nhát xẻng, cây hàng năm tự gieo hạt, và đặc biệt là các loại củ, như Martha, cô hầu gái trong cuốn sách năm 1911 The Secret Garden của Frances Hodgson Burnett đã mô tả: "Chúng là những thứ tự biết giúp đỡ chính mình. Đó là lý do tại sao người nghèo có thể có được chúng. Nếu bạn không làm phiền chúng, hầu hết chúng sẽ âm thầm phát triển dưới lòng đất suốt đời, lan rộng ra và sinh ra những đứa con nhỏ".
Trong truyền thống cottage, những loài hoa được truyền tay như vậy hòa lẫn với cây ăn quả, thảo mộc và rau củ, cùng chia sẻ một mảnh đất chung. Được quan tâm một cách hiền hòa nhưng chỉ thoáng qua, những khu vườn không được thiết kế này mang dáng vẻ của một quần thể thực vật tự nhiên khi những cây phát triển mạnh hơn lan rộng hoặc gieo hạt khắp nơi, lặp lại hình dáng và hoa. Thường thì một khu vườn thích nghi tốt sẽ được hình thành, với một cảm giác quyến rũ thấy thiếu ở nhiều mảng trồng được thiết kế.
Dưới đây là một số cư dân kinh điển của khu vườn cottage:
🌳 Cây Thân Gỗ, Cây Bụi và Dây Leo
* Mộc qua hoa (Chaenomeles speciosa)
* Clematis (Clematis terniflora / C. dioscoreifolia, C. × jackmanii)
* Cây vả (Ficus carica)
* Cây râm bụt (Hibiscus syriacus)
* Cẩm tú cầu (Hydrangea macrophylla)
* Bằng lăng Ấn (Lagerstroemia indica)
* Táo dại (Malus spp.)
* Trúc đào (Nerium oleander)
* Cây mộc hương/Quế hoa (Osmanthus fragrans)
* Cây mock orange/Nhài cam giả (Philadelphus coronarius)
* Cây đào (Prunus persica)
* Cây lựu (Punica granatum)
* Hoa hồng (Rosa spp. và các giống trồng)
* Cây tử đinh hương (Syringa vulgaris)
* Cây trinh nữ/Cây áo giáp (Vitex agnus-castus)
* Cây tử đằng (Wisteria floribunda, W. sinensis)
🌸 Cây Lâu Năm Thân Thảo và Cây Mọng Nước
* Lily-of-the-Nile (Agapanthus praecox subsp. orientalis / A. africanus)
* Cây thùa/Thùa thế kỷ (Agave spp.)
* Cây hoa phấn (Alcea rosea)
* Cây nha đam/Lô hội (Aloe vera)
* Hoa mõm chó/Kim ngư thảo (Antirrhinum majus)
* Canna lily/Chuối hoa (Canna spp.)
* Hoa linh lan/Lan chuông (Convallaria majalis)
* Hoa cẩm chướng bướm/Sweet William (Dianthus barbatus)
* Hoa trái tim chảy máu/Huyết tâm (Dicentra spectabilis)
* Hoa đá/Sen đá (Echeveria spp., Graptopetalum paraguayense, Sempervivum spp.)
* Hoa hiên (Hemerocallis fulva)
* Hoa hiên chanh (Hemerocallis lilioasphodelus)
* Hosta/Cây chủ (Hosta plantaginea)
* Stonecrop/Thuốc bỏng (Hylotelephium spectabile)
* Các loài Ice plants (Carpobrotus, Lampranthus và những loài khác)
* Iris râu (Iris albicans, I. germanica hybrids, I. pallida)
* White flag/Diên vĩ trắng (Iris orientalis)
* Hoa bốn giờ (Mirabilis jalapa)
* Xương rồng tai thỏ/Xương rồng lê gai (Opuntia compressa, O. ellisiana, O. engelmannii, O. ficus-indica, O. sp. 'Old Mexico')
* Cây mẫu đơn (Paeonia lactiflora, P. officinalis)
* Cây anh túc (Papaver orientale)
* Phlox mùa hè (Phlox paniculata)
* Stonecrop/Thuốc bỏng (Sedum ×lutcolumn)
* Hoa violet/Hoa tím (Viola spp.)
🌾 Cây Hàng Năm
* Hoa phi yến/Larkspur (Consolida ajacis)
* Hoa đậu thơm/Sweet pea (Lathyrus odoratus)
* Anh túc phiến (Papaver somniferum)
* Cây sen cạn (Tropaeolum majus)
* Hoa pansy/Tử la lán/Johnny jump-up (Viola tricolor)
🌷 Củ và Thân Hành
* Naked ladies/Hồng hạc (Amaryllis belladonna)
* Crinum lily/Hồng môn biển (Crinum spp.)
* Hoa giọt tuyết (Galanthus nivalis)
* Byzantine gladiolus/Lay-ơn (Gladiolus byzantinus 'Cruentus')
* Saint Joseph lily/Hồng môn (Hippeastrum × johnsonii)
* Spanish bluebell/Huệ tây xanh Tây Ban Nha (Hyacinthoides hispanica)
* Snowflake/Hoa bông tuyết (Leucojum aestivum)
* Hoa huệ tigrơ (Lilium lancifolium)
* Hoa huệ nhện đỏ/Hồng hoàng (Lycoris radiata)
* Surprise lily/Huệ bất ngờ (Lycoris squamigera)
* Hoa huệ tây nho (Muscari spp.)
* Hoa thủy tiên (Narcissus spp.)
Sự chăm sóc yêu thương, hoặc đôi khi là sự lơ là hiền hòa, và luôn luôn là vô số những loài cây tự lực, hội tụ trong sự phong phú tự nhiên không toan tính của những khu vườn cottage.
📸 Chú Thích Ảnh
Những bông hồng di truyền cánh lỏng lẻo thư giãn giữa các loài hoa thân thảo nở lâu và tán lá bạc pha trộn tự nhiên.
Ngải cứu bạc (Artemisia absinthium 'Lambrock Silver')
Tai cừu (Stachys byzantina 'Silver Carpet')
Hoàng cúc (Aquilegia chrysantha)
Hoa mõm chó (Antirrhinum 'Dulcinea's Heart')
Hoa mao địa hoàng (Digitalis thapsi)
Xô thơm (Salvia nemorosa 'Blue Hill'/'Blauhügel')
Hoa hồng (Rosa 'Lawrence Johnston', Rosa 'Stanwell Perpetual', Rosa 'Ghislaine de Feligonde')
Cỏ yến mạch xanh (Helictotrichon sempervirens)
Địa điểm: Vườn của tác giả, Fort Collins, Colorado.
Những món ưa thích cũ kỹ như Cây tử đinh hương (Syringa xchinensis 'Saugeana') và tulip lai Darwin kết hợp màu sắc một cách tự nhiên, không e dè.
Địa điểm: Bắc Colorado| Thiết kế: Ogden
Một hiên nhà chưa sơn phối hợp với cây cối không chăm sóc: Hoa huệ nhện đỏ (Lycoris radiata), Dương xỉ sông (Thelypteris normalis var. lindheimeri), và Cây thường xuân Anh.
Địa điểm: New Braunfels, Texas.
Sự cuồng tín làm vườn
Trong khi những cách tiếp cận quá thiên về kiến trúc tước đi linh hồn và sức sống của khu vườn, thiếu vắng một thiết kế hợp lý cũng có thể là một sai lầm không kém. Sự thiên kiến hay ám ảnh với cây trồng có thể lấn át các hiệu ứng thẩm mỹ và cảm xúc lớn hơn của khu vườn, tương tự như việc áp đặt phong cách một cách vô độ. Một tình yêu mù quáng dành cho thực vật có thể gây rắc rối cho khu vườn gần như tương đương với sự vắng mặt của chúng.
Đam mê mù quáng của các chuyên gia làm vườn là dạng dễ nhận thấy nhất. Những khu trồng do các cá nhân quá tập trung thực hiện thường giống như album của người sưu tập tem hơn là một khu vườn thực thụ. Nếu sở thích của họ thật sự hẹp và chỉ trân trọng một chi hay một họ thực vật cụ thể, khu vườn có thể trở nên như một nghĩa địa nhỏ, trải đầy daylily, hoa hồng, cây lá kim, xương rồng, hosta hoặc các báu vật được chọn lọc khác, mỗi cây như có tấm biển đánh dấu riêng. Những đơn canh như vậy thường trình diễn khá ấn tượng trong mùa hoa của chi được ưa thích, nhưng bảng màu hạn chế ấy rồi sẽ trở nên nhàm chán; vào những thời điểm khác trong năm, chúng thường chẳng còn gì để khoe.
Khi niềm đam mê của người sưu tập bớt tính thiển cận — như ở một khu vườn đá hay một ao trồng — một bố cục tự nhiên hơn có thể xuất hiện. Tuy nhiên, những khu vực chuyên biệt này vẫn cần được cân nhắc kỹ để hòa nhập với tổng thể khu vườn. Trong nhiều trường hợp, người sưu tập đánh giá cao một loài vì sự hiếm hoi hay tính kỳ lạ của nó hơn là vì vẻ đẹp thực sự. Việc tạo nên trải nghiệm thẩm mỹ từ những thứ kỳ lạ ấy là một thách thức. Chỉ khi người làm vườn biết điều tiết niềm say mê với từng cá thể, cho phép các loài đồng hành xuất hiện cùng loài ưa thích và lặp lại chúng theo nhóm hiệu quả, thì mới có thể tạo ra một cảnh quan có sức cộng hưởng với người khác ngoài chính những người sưu tập.
Động lực thu thập cây còn có một biểu hiện kém tập trung hơn — điều mà đôi khi chính chúng ta cũng mắc phải. Biến thể của “gen sưu tập” này khiến người làm vườn có bản năng như chim ác là, thôi thúc mang về nhà bất kỳ loài cây nào bắt mắt. Những khu trồng nảy sinh từ xu hướng tích trữ này dễ trông như gác xép chật cứng quần áo lòe loẹt và đồ linh tinh. Trong trường hợp đó, mong muốn của người sưu tập phát triển thành một bảng màu rối rắm, quá rộng thay vì quá hẹp, và khu vườn trông luôn bừa bộn, như đầy những “ngôi sao cây cảnh” tranh giành sự chú ý. Tony Avent, một chủ vườn ươm và người sưu tập nổi tiếng, châm biếm gọi đó là thiết kế theo kiểu “những nhóm một”.
Cách trồng chắp vá như vậy chỉ bắt đầu hình thành bố cục khi người làm vườn chậm lại trong việc thu gom. Những giống sống sót, phát triển và nhân lên rồi tự tạo thành các cụm tự nhiên với hình thái phong phú. Khu vườn nhà quê — vốn là sự pha trộn kinh điển của cây lâu năm đã được thử nghiệm, hoa hồng bụi và cây một năm tự gieo — thường xuất phát từ quá trình ấy: động lực ban đầu để sưu tập được thời gian và sự lơ là lành tính làm dịu, trong khi những loài thành công nhất lan rộng và tự sinh sản, thiết lập nhịp điệu lặp lại về kết cấu và màu sắc. Dưới những điều kiện này, một cộng đồng cây vườn phát triển gần như trong tự nhiên.
Các giống cây mới thường xuất hiện đều đặn trong các vườn ươm, được quảng bá bằng những tên gọi hấp dẫn và bao bì bắt mắt. Tương tự, các giống cổ điển được các chuyên gia nâng niu, gắn với những danh xưng lãng mạn — thường là tiếng Pháp nhiều âm tiết — gợi nhớ về những khu vườn thời xưa. Ngay cả khi những giống này thực sự đẹp như lời quảng cáo, cả cổ điển lẫn tân thời chỉ hứa hẹn kết quả tốt khi chúng chứng tỏ được khả năng thích nghi với điều kiện và hướng địa phương, và hòa hợp với các cư dân vườn khác.
Các nhà làm vườn trong chuyến đi thực địa chăm chú quan sát một Hồng môn biển (Brunsvigia radulosa) đang nở rộ đầy mê hoặc. Những khu vườn có thể được làm giàu bởi những loài mới lạ như vậy, nhưng một bộ sưu tập các kỳ quan thường chỉ hấp dẫn những người sưu tập. Từ trái sang phải: Cameron McMaster (African Bulbs), Laurel Voran (Chanticleer), Dan Johnson (Denver Botanic Gardens); đứng: Ellen Hornig (Seneca Hill Nursery).
Địa điểm: Eastern Cape, Cộng hòa Nam Phi.
Khu vườn đá độc đáo này trưng bày bộ sưu tập quý gồm các xương rồng lùn, penstemon và những loài nhỏ chịu khô khác, phù hợp với độ cao lớn; chúng hòa nhập tự nhiên với cảnh quan bán khô hạn của miền bắc New Mexico hơn là các khu vườn núi cao truyền thống. Xương rồng đèn lồng (Echinocereus triglochidiatus var. inermis); Xương rồng đèn lồng (E. triglochidiatus); Xương rồng Escobaria (Escobaria sneedii); Xương rồng tai thỏ (Opuntia fragilis 'Alberta Sunset'); Hoa chuông chỏm (Penstemon teucrioides); Cải Lesquerella (Lesquerella sp.).
Địa điểm: vườn David Salman, Santa Fe, New Mexico.
Một nhà thiết kế tạo khu vườn quanh một ngôi nhà hay điền trang cổ có thể muốn tôn vinh thời kỳ kiến trúc bằng các loài cây lịch sử; sự chú ý đến quá khứ này có thể tăng thêm nét duyên dáng và tính liên kết cho cảnh quan. Nhưng nếu lạm dụng, lịch sử cũng có thể trở thành rào cản. Các giống cây và bản vẽ cảnh quan cũ chỉ đáng được tái hiện khi chúng phù hợp với sở thích hiện đại và cảm xúc của những người sẽ sống trong và thăm khu vườn. Ghi chú, danh sách cây và bản vẽ cổ lưu lại từ công trình trước có cả thành công lẫn sai lầm; khôi phục nguyên trạng mà không có sự điều chỉnh phê bình thường là điều thiếu lý trí. Như với bất kỳ khu vườn nào, các khu trồng mang tính lịch sử cũng cần được cho phép tiến triển theo thời gian; mong đợi chúng bị đóng băng trong một khoảnh khắc lý tưởng hóa của quá khứ có thể làm tổn hại giá trị hiện tại và tiềm năng tương lai của chúng.
Tiêu đề mục 7
Nội dung mục 7
Chú thích cho ảnh đầu tiên.
Địa điểm: (điền vào) | Thiết kế: (điền vào)
Nội dung mục 7.1
Tiêu đề mục phụ xanh lá
Nội dung mục phụ xanh lá
