Cỏ mực (Eclipta prostrata)

Cỏ Mực: nhựa đen, hoa trắng, mảng xanh giữa nắng

Cỏ Mực, loài cỏ quen thuộc với cái tên dân dã là Nhọ Nồi, mang danh pháp khoa học Eclipta prostrata, là mảng xanh bền bỉ giữa chốn công trình ngổn ngang.

Trưa Rạch Dừa, nắng đổ vàng chói chang. Gió từ biển lùa qua công trình đường sá đang dang dở, mang theo vị mặn mòi hòa lẫn bụi đất. Tôi đứng bên mép nền đá mi mới toanh, lòng bồi hồi nhớ về thuở xa xưa nơi đây từng là bàu nước, với những chú cá lóc, cá sặc bướm quẫy mình lấp lánh dưới ánh mặt trời, thỉnh thoảng có bóng trăn rắn lững thững bò ngang.

Giờ đây, tiếng máy ủi rền vang xé tan không gian, vậy mà giữa chốn hoang tàn ấy, một mảng xanh nhỏ nhoi vẫn kiên cường bám trụ – Cỏ Mực, thứ cỏ dân gian vẫn gọi là Nhọ Nồi, cái tên mộc mạc như chính bữa cơm quê, còn danh pháp khoa học là Eclipta prostrata thuộc họ Cúc.

Tôi cúi xuống, quan sát chậm rãi từng thân cỏ – như cách ông Wohlleben từng khuyên: hãy lắng nghe cây cỏ kể chuyện. Thân Cỏ Mực tròn tròn, đôi khi hơi dẹt, khoác lên mình màu xanh lục điểm tía, phủ một lớp lông trắng mịn màng. Cứ mỗi đốt chạm đất là nó lại đâm rễ, bám chặt vào lòng đất mẹ, tựa như những con người miệt vườn chân chất, đặt chân đến đâu là bén rễ đến đó.

Lá mọc đối xứng, phiến lá hình mác thon dài chừng hai đến tám phân, mép nguyên hoặc lưa thưa vài răng cưa nhỏ. Hai mặt lá phủ đầy lông cứng, sờ vào cảm giác nhám nhẹ như mặt đá mài. Hoa của nó bé xíu, trắng tinh khôi như hạt gạo, mỗi đầu hoa chỉ khoảng sáu đến tám ly, mọc đơn lẻ ở nách lá hoặc đầu cành.

Nhựa Cỏ Mực mới chảy ra trắng đục như sữa, thoáng chốc đã hóa đen như mực Tàu – hồi nhỏ tôi thường vò lá chơi, tay đen sì, bị mẹ la hoài. Dân gian ta coi nó là một vị thuốc quý: lương huyết, chỉ huyết, cầm máu khi chảy máu cam, đứt tay; người ta còn dùng nó để làm đen tóc trong các bài thuốc truyền thống. Trong Cỏ Mực có chứa nhiều hoạt chất như wedelolactone, demethylwedelolactone, ecliptine, luteolin, saponin… Những người học thuốc bảo rằng, đó chính là lý do nó có tác dụng kháng viêm, hỗ trợ gan, trị các bệnh ngoài da.

Đứng giữa Rạch Dừa trưa gió, tôi thấy Cỏ Mực kể một câu chuyện thật bình dị: không rực rỡ, không uy nghi, nhưng bền bỉ vô cùng. Nơi bàu nước xưa giờ chỉ còn bụi đất mù mịt, nó vẫn âm thầm nhú lên, trắng một đầu hoa, đen một giọt nhựa, giữ đất, nuôi ong, và nhắc nhở rằng sự sống vẫn luôn có thói quen len lỏi vào mọi kẽ nứt của thế giới con người. Chậm lại một chút, ta sẽ nghe được.

Hồ Sơ Loài: Cỏ Mực

Eclipta prostrata

🔍 Nhận diện nhanh

🌳 Dạng sống: Cây thảo hằng năm, mọc bò

🍃 Lá: Mác hẹp, có lông cứng, mọc đối

🌸 Hoa: Trắng, nhỏ (6–8 mm), nở quanh năm

🍎 Quả: Quả bế dẹt, 3 cạnh, nâu đen, sần sùi

🌍 Nguồn gốc & Phân bố

📍 Gốc: Nhiệt đới châu Mỹ

🇻🇳 Việt Nam: Từ đồng bằng sông Hồng đến Cửu Long, cao 1.500 m

💊 Công dụng chính

🏥 Dược liệu: Cầm máu, bảo vệ gan, kháng viêm, làm đen tóc

🏡 Cảnh quan: Không phổ biến

🪵 Khác: Dùng nhuộm tự nhiên, lá non ăn được (hiếm)

💡 Góc chăm sóc

☀️ Nắng nhiều

💧 Nước đẫm

🌱 Đất phù sa

⚠️ Bảo tồn (IUCN): LC - Least Concern (Không có nguy cơ tuyệt chủng)

📖 Mục lục

🌿 Thông tin chung

Cỏ mực Eclipta prostrata (L.) L.

Họ (Family): Asteraceae

Phân họ (Subfamily): Asteroideae

Bộ (Order): Asterales

Đồng nghĩa: - Eclipta alba (L.) Hassk.  - Verbesina prostrata L.  - Verbesina alba L.

🇻🇳 Tên tiếng Việt: Cỏ mực, Cỏ nhọ nồi, Hạn liên thảo (tên dược), Bạch hoa thảo

🌐 Tên tiếng Anh: False daisy, Yerba de tago

🇨🇳 Tên tiếng Trung: 鳢肠 (Lǐ cháng)

🇹🇭 Tên tiếng Thái: กะเม็ง (Ka-meng)

🌱 Mô tả thực vật

Dạng sống & Kích thước: Cây thảo hằng năm, mọc bò hoặc đứng; cao 30–80 cm.

Thân: Tròn hoặc hơi dẹt, màu lục đến đỏ tía, phủ lông trắng áp sát; đốt có khả năng ra rễ khi tiếp xúc đất.

Lá: Mọc đối, không cuống hoặc cuống ngắn; phiến lá hình mác hẹp (dài 2–8 cm, rộng 5–15 mm), mép nguyên hoặc răng cưa nông, hai mặt có lông cứng.

Hoa: Cụm hoa hình đầu, đường kính 6–8 mm, mọc đơn độc ở nách lá hoặc đầu cành; hoa vòng ngoài hình lưỡi (vô sinh), hoa trung tâm hình ống (lưỡng tính), màu trắng.

Quả & Hạt: Quả bế, dẹt, có 3 cạnh, màu nâu đen, bề mặt sần sùi, không có mào lông.

Đặc điểm khác: Nhựa trắng khi mới chảy, nhanh chóng hóa đen trong không khí.

🌍 Phân bố & Sinh cảnh

Nguồn gốc: Bản địa vùng nhiệt đới châu Mỹ (theo POWO).

Phân bố toàn cầu: Phân bố rộng khắp vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới: Ấn Độ, Trung Quốc, Đông Nam Á, châu Phi, Australia, và châu Mỹ.

Tại Việt Nam: Có mặt ở tất cả các vùng sinh thái, đặc biệt phổ biến tại đồng bằng sông Hồng và đồng bằng sông Cửu Long, từ mực nước biển lên đến độ cao 1.500 m.

Sinh cảnh & Điều kiện: Ưa ẩm, ưa sáng; mọc hoang ở ruộng lúa, bờ mương, ven đường, bãi sông — thường được xem là cỏ dại.

🐝 Sinh thái học

Vai trò: Loài tiên phong, cải tạo đất ẩm, cung cấp thức ăn cho côn trùng (đặc biệt là bướm đêm và ong nhỏ).

Thụ phấn & Phát tán: Thụ phấn chủ yếu nhờ côn trùng; hạt phát tán qua nước, động vật hoặc con người nhờ bề mặt sần sùi bám dính.

🍀 Công dụng & Hóa học

Dược dụng: - Cầm máu: Dùng cho các trường hợp ho ra máu, chảy máu cam, tiểu ra máu, rong kinh, trĩ — thuộc nhóm “lương huyết chỉ huyết” trong Đông y. - Bảo vệ gan: Hỗ trợ điều trị viêm gan, vàng da. - Kháng viêm & kháng khuẩn: Dùng ngoài trị nấm da, chàm, tưa lưỡi. - Làm đen tóc: Dân gian và y học Ayurveda dùng nước ép gội đầu hoặc uống.

Hoạt chất chính: - Wedelolactone và Demethylwedelolactone (coumestan): chống viêm, bảo vệ gan. - Ecliptine (alkaloid), Eclalbasaponin (saponin), Luteolin (flavonoid), và polyacetylenes.

Cảnh quan: Không phổ biến trong trang trí.

Công dụng khác: Dùng làm thuốc nhuộm đen tự nhiên (Ấn Độ); lá non có thể ăn được nhưng hiếm tại Việt Nam.

💡 Hướng dẫn trồng và chăm sóc

Ánh sáng: Ưa sáng toàn phần.

Đất & Dinh dưỡng: Thích hợp đất phù sa, thịt nhẹ, giữ ẩm tốt; pH 6.0–7.0.

Nước & Độ ẩm: Cần ẩm liên tục; chịu ngập nhẹ, không chịu hạn.

Nhân giống: Gieo hạt trực tiếp; hạt nảy mầm sau 5–7 ngày trên đất ẩm.

Tốc độ sinh trưởng: Rất nhanh; thu hoạch sau 60–90 ngày.

⚠️ Lưu ý & Bảo tồn

Độc tính & Lưu ý: - Phụ nữ mang thai: Nên tránh dùng do tính hàn và tác dụng co mạch — cảnh báo phòng ngừa dù chưa có bằng chứng độc tính rõ ràng trên thai. - Người tỳ vị hư hàn: Không dùng liều cao vì dễ gây tiêu chảy, lạnh bụng.

Tình trạng Bảo tồn: Least Concern (LC) — Không có nguy cơ tuyệt chủng.

Biện pháp Bảo tồn: Không cần thiết; nguồn dược liệu tự nhiên dồi dào.

📸 Ảnh

📚 Tài liệu tham khảo

• POWO (Plants of the World Online) – Eclipta prostrata (L.) L. – https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:244774-2 – Truy cập: 25/11/2024
• IUCN Red List – Eclipta prostrata – https://www.iucnredlist.org/species/117788533/117788536 – Truy cập: 25/11/2024
• BotanyVN – Trung tâm Dữ liệu Thực vật Việt Nam – https://botanyvn.com/cay-thuoc/co-muc/ – Truy cập: 25/11/2024
• eFloras – Flora of China: Eclipta prostrata – http://www.efloras.org/florataxon.aspx?flora_id=2&taxon_id=250098860 – Truy cập: 25/11/2024
• tropical.theferns.info – Eclipta prostrata – https://tropical.theferns.info/viewtropical.php?id=Eclipta+prostrata – Truy cập: 25/11/2024
• Tracuuduoclieu.vn – Cỏ nhọ nồi – https://tracuuduoclieu.vn/co-nho-noi – Truy cập: 25/11/2024
• Đỗ Tất Lợi (2004). Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam. NXB Y học.